20 Ιαν 2018

Η Βασκανία

Αποτέλεσμα εικόνας για Η Βασκανία
Η Βασκανία
του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου, δασκάλου,συγγραφέα
ΓΕΝΙΚΑ: Βασκανία, μάτιασμα ή κακό μάτι ονομάζεται η πεποίθηση κατά την οποία είναι δυνατό να επηρρεαστεί αρνητικά ένας ανθρωπος εξαιτίας του φθόνου ή μονάχα ενός βλέμματος από έναν άλλο άνθρωπο (πιθανόν και ακούσια). Η διαδικασία αυτή καθώς και οι προτεινόμενοι τρόποι αντιμετώπισής της, διαφέρει από τόπο σε τόπο. 

Υπάρχουν ακόμα και στη σημερινή εποχή υπέρμαχοι της βασκανίας οι οποίοι βρίσκουν απόδειξη ύπαρξης της στην εκκλησία, η οποία επίσημα την αποδέχεται. Η πίστη στο "μάτι" είναι πιο διαδεδομένη στην Μέση Ανατολή, στη δυτική αλλά και στην ανατολική Αφρική, κεντρική Ασία, αλλά και στην Ευρώπη, ιδίως στις μεσογειακές χώρες. Αναφορές στην βασκανία μπορούν να βρεθούν στο Κοράνι, όπως και σε Εβραϊκά ιερά κείμενα (Ταλμούδ, Τανάκ). Έτσι λοιπόν στην Ελλάδα και στην Τουρκία, τα φυλαχτά που έχουν την ικανότητα να προστατεύουν από το μάτι, έχουν την μορφή μπλέ ματιών. Στον πίνακά του με τίτλο "Το διαβολικό μάτι", ο Τζών Φίλιπ (1859) απεικονίζει τον εαυτό του καθώς φιλοτεχνεί το σκίτσο μιας Τσιγγάνας, η οποία βλέποντάς τον να την κοιτά έντονα, πιστεύει ότι γίνεται "στόχος" βασκανίας. Η αρχή της βασκανίας ανάγεται στην Ανατολή και τη Χαλδαία, από την οποία πιθανότατα διαδόθηκε στις χώρες της Ευρώπης.
ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ: Οι αρχαίοι Έλληνες και αργότερα οι Ρωμαίοι πίστευαν στη βασκανία. Η πίστη στο κακό μάτι ήταν ευρύτατα διαδεδομένη και ριζωμένη όχι μόνο στο λαό αλλά και στα πιο ανεπτυγμένα πνεύματα της αρχαιότητας. Υπήρχαν και τότε όπως και σήμερα τρόποι και μέσα διαγνώσεως της βασκανίας όπως το κοίταγμα του λαδιού της καντήλας, σαν το σημερινό “ξεμάτιασμα”. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι τρόποι αυτοί μαθαίνονται από συγκεκριμένα άτομα και μεταφέρονται από γενιά σε γενιά με συγκεκριμένους τρόπους για να μην χάσουν την δύναμή τους. Π.χ. πηγαίνει από άντρα σε γυναίκα εναλλάξ, ή από γιαγιά σε εγγόνι. Ο ρήτορας της Αντιόχειας Λιβάνιος, αναφέρει πολλά περί μαγείας στην αυτοβιογραφία του, και ανάμεσα σε αυτά και το ότι πίστευε στην βασκανία και μάλιστα ότι εκδηλώνεται έντονα σε αυτούς που όλοι επαινούν: «γνώριζα πως κάποιο κακό μάτι θα κάρφωνε το βλέμμα του στους γιούς σου. Από τη φύση του το κακό μάτι καρφώνει όποιον επαινούν οι άλλοι, ο δαίμονας του φθόνου δεν μπορούσε όμως να ανεχθεί αυτούς τους επαίνους.» Ο Δημοσθένης πολλές φορές και με μεγάλη επιμονή καταγγέλλει την βασκανία που προκαλεί δυστυχία και αποτυχία των προσπαθειών. Ο Στράβων αναφέρει ότι σύμφωνα με τον Αρτεμίδωρο τους Εφεσίους τους είχε συκοφαντήσει ο ιστορικός Τιμαίος ο Ταυρομενέος τον οποίου μάλιστα χαρακτηρίζει ως βάσκανο, δηλαδή κακόβουλο άνθρωπο ο οποίος μπορεί και ματιάζει. Ο Πλούταρχος αναφέρει στα συμποσιακά μία συζήτηση αναφορικά με αυτούς που έχουν την ικανότητα να προκαλούν βασκανία, ενώ είναι αυτός που αναφέρει και την περίπτωση της αυτοβασκανίας. Ο Φίλαρχος έλληνας ιστοριογράφος αναφέρει ότι κάποιοι λαοί, που κατοικούν κοντά στον Πόντο, προκαλούν ακόμη και το θάνατο σε παιδιά αλλά και άνδρες με το βλέμμα τους και μόνο. Ο Δημόκριτος αναφέρει ότι εκπέμπουν τα μάτια του βασκάνου εικόνες που έχουν αισθήσεις και ορμή και φέρνουν μαζί τους τη μοχθηρία και το φθόνο του, επηρεάζοντας και προκαλώντας διαταραχές στον βασκανόμενο. Κλείνοντας ας αναφερθούμε στο παλαιότερο σωζόμενο Ελληνικό κείμενο που περιγράφει το αποτέλεσμα του κακού ματιού. Η παλαιότερη αναφορά σε ελληνικό κε'ίμενο γίνεται στα Αργοναυτικά του Απολλώνιου του Ρόδιου ο οποίος περιγράφει χαρακτηριστικά πως η Μήδεια με το κακό της μάτι κατάφερε να σταματήσει τον Ταλώ, τον χάλκινο άνδρα - ρομπότ που φύλαγε το νησί της Κρήτης, από το να πετάει τεράστιες πέτρες στο καράβι του Ιάσονα εμποδίζοντας τον έτσι να πλησιάσει το νησί. Η Μήδεια, λοιπόν, τραγουδώντας μαγικά τραγούδια, κάλεσε τις θεές του θανάτου, τα μαγικά σκυλιά του Άδη, γονατιστή τα κάλεσε τρεις φορές με προσευχές. Έβαλε το κακό στο νου της και με το κακό της το μάτι έριξε κατάρα στα μάτια του Ταλώ.. ≪...πατέρα Δία, τρόμος με πιάνει και θαμπώνομαι σαν σκέφτομαι ότι ο φρικτός θάνατος μας βρίσκει όχι μόνο από αρρώστεια ή από λαβωματιά αλλά και από κάποιον που μας κάνει κακό από μακρυά.» Το κακό μάτι μπορούσε να επηρεάσει όχι μόνο τον άνθρωπο αλλά και ότι είχε προσφιλές. Τα παιδιά θεωρούνταν τα ευκολότερα θύματα της βασκανίας. Ιδιαίτερη λαογραφική σημασία παρουσιάζει η βασκανία στην αρχαία Ελλάδα γιατί υπάρχουν γραπτές αναφορές σε αυτήν.
Αξιοσημείωτο είναι το πόσο απαράλλακτες μεταφέρθηκαν οι δοξασίες αυτές ως τις ημέρες μας. Το ≪οφθαλμίζειν», και «εποφθαλμίζειν» σήμαιναν ακριβώς ό,τι εννοούμε σήμερα λέγοντας ≪ματιάζω».Το ματιάστηκε μόνος του πρωτοπαρατηρήθηκε σαν αυτοβασκανία στους αρχαίους Ελληνες. Το “μη λες μεγάλο λόγο” ελέχθηκε από τον Σωκράτη ≪μη μέγα λέγε, μη τις βασκανία περιτρέψη τον λόγον τον μέλλοντα≫ (≪Φαίδων≫ 95Β). Ο Αριστοτέλης αναφέρει: «εμπτύει αυτοίς ως μη βασκανθώσιν≫ (Αριστ. Απ. 347). Οι Ρωμαίοι είχαν θέσει τα παιδιά υπό την προστασία ειδικής θεάς της Cumina, η οποία είχε σαν προορισμό να αποτρέπει την επίδραση του κακού ματιού. Τα κατοικίδια ζώα ήταν επίσης δυνατό να επηρεαστούν. Ο Βιργίλιος γράφει το παράπονο βοσκού του οποίου καταστράφηκε το κοπάδι “αγνοώ ποιο κακό μάτι βασκάνει τα αρνιά μου”. Στην Ιταλία η ιδέα της βασκανίας (jettatura) ήταν βαθύτατα ριζωμένη.
ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΒΑΣΚΑΝΙΑΣ: Οι Αφρικανοί πιστεύοντας ότι το κακό μάτι μπορεί να προκαλέσει εκτεταμένες καταστροφές, να σκοτώσει κοπάδια ολόκληρα ή να μαράνει δέντρα κατέφευγαν στην προστασία τοτέμ. Κατεξοχήν μορφές που προστάτευαν ήταν τερατόμορφα πλάσματα που προκαλούσαν φόβο και απέχθεια, αλλά και διάφορα ζώα όπως ο ποντικός, ή ύαινα, ο σκορπιός, ο λύκος, ο κόρακας, αλλά και το λιοντάρι, ο γυπαετός, λόγω της δύναμης που απέπνεαν. Από τα ορυκτά αντιβασκανικά θεωρούνται ο μαγνήτης, ο σίδηρος, ο ορείχαλκος, η γαλαζόπετρα κ.α. Από όλα αυτά κατασκευάζονταν τα διάφορα χαϊμαλιά ή φυλακτά.
Οι Αιγύπτιοι μεταχειρίζονταν φύλλα παπύρου με μυστηριώδεις γραφές που φορούσαν στα εσώρουχά τους. Οι Πέρσες έκαναν χρήση λωρίδων πάνω στις οποίες χάραζαν ξορκισμούς και έδεναν με αυτές διάφορα μέρη του σώματός τους. Οι Εβραίοι στα αντιβασκανικά φυλακτά τους έγραφαν κομμάτια από την παλαιά διαθήκη και τα φορούσαν είτε σαν περιβραχιόνια στο αριστερό τους χέρι είτε στο κεφάλι τους, επίσης στα φυλακτά τους συναντούμε και παραστάσεις φιδιών. Από τους Εβραίους θα πρέπει να επηρεάσθηκαν και οι Μωαμεθανοί ώστε στα φυλακτά τους συναντούμε ρητά του κορανίου.Το βάσκαμα στην Θεσσαλία το συναντάμε συχνά ως αρμένιασμα, στα Δωδεκάνησα ως ματικό, στην Κρήτη ως λάβωμα, φιαρμό ή θιάρισμα και στη Μάνη ως αποσκασμό.
ΤΑ ΦΥΛΑΚΤΗΡΙΑ: Από τα αρχαιότατα χρόνια οι άνθρωποι ζητούσαν διάφορα μέσα για την εξουδετέρωση της βασκανίας. Στους Έλληνες αναφέρονται: βασκάνια, προβασκάνια, αποτρόπαια, φυλακτήρια, εγκόλπια, περιάμματα, περίαπτα, τελέσματα, στους Λατίνους amuletum, στους Γάλλους amulette, talisman, fetiche, στους Ιταλούς ligature, alligatura. Γενικά τα φυλακτήρια ήταν πράξεις, σύμβολα, χρήση λίθων, μετάλλων, φυτών και ζώων. Από τις πράξεις για την αποτροπή του βασκάνου αναφέρουμε το φτύσιμο, γνωστό και στους αρχαίους Έλληνες: ≪Ως μη βασκανθώ τρις εις εμόν έπτυσα κόλπον≫ (Θεόκριτος) Επίσης η μούντζα ή φασκέλωμα, η fica των Ιταλών. Οι χειρονομίες συνοδευόταν κάποτε και με φράσεις όπως: ≪Εις την κεφαλήν σοι≫ (Πλατ. Ευθ. 6, 283), ≪Και συ≫, ≪Έρρε≫. Στη Ρώμη κρεμούσαν το "fascinum", ένα φαλλικό σύμβολο, στο λαιμό κυρίως των παιδιών για προστασία από το κακό μάτι, αλλά και για να τους φέρει γονιμότητα. Η χρήση φυλακτηρίων ήταν και είναι ευρύτατα διαδεδομένη σε όλους τους λαούς και όλα τα κοινωνικά στρώματα. Ο Βουδισμός, ο Βραχμανισμός, ο Ταοϊσμός καλλιέργησαν την πίστη στα φυλακτήρια.
Ο Χριστιανισμός παρά τις προσπάθειές του, δεν κατόρθωσε να καταργήσει τη χρήση των φυλακτηρίων. Ας μην ξεχνάμε πως διάβολος, διάβολο δεν διώχνει. Όμως υπάρχει μία τάση ανθρώπων, που με την δεισιδαιμονία η οποία τους διακατέχει, προσπαθούν να προφυλαχθούν από τον σατανά και τους ομοίους του με διάφορα φυλακτήρια, ή "αγιωτικά - χαϊμαλιά" και να προσμένουν από αυτά την προστασία. Η Έκτη Οικουμενική Σύνοδος (κανόνας 61) είχε ορίσει καθαίρεση για τους κληρικούς και εξαετή αφορισμό για τους λαϊκούς οι οποίοι έδιναν στις γυναίκες δεμάτια από μεταξένια (≪σηρικά≫) νήματα, υφασμένα με τρίχες αρκούδας ή και πουγγιά ως εγκόλπια κατά της βασκανίας. Σήμερα ιδιαίτερα διαδεδομένα είναι τα ματόχαντρα (μπλέ χάντρα που μοιάζει με μάτι), τα οποία, αξίζει να σημειωθεί, τα χρησιμοποιούν ακόμη και στις Βαπτίσεις (!) Χρήση φυλακτηρίου, σύμφωνα με τους Πατέρες της Εκκλησίας επέχει μεταξύ άλλων ο αγιασμός και ο Σταυρός. Είναι αυτός (ο Σταυρός), το "τρόπαιον του Χριστού κατά του Διαβόλου", όπως λέγει ο Μέγας Φώτιος. Ο Ευσέβιος Αλεξ. λέγει ότι έχουμε "φυλακτήριον" που χαρίζει την νίκη εναντίον της "βασκανίας και του μισόκαλου", διότι είναι ανίκητος "η του Σταυρού η δύναμις". Ο Σταυρός είναι αυτό το φυλακτήριο, το οποίο και θα μας προφυλάξει από τις παγίδες του μισανθρώπου διαβόλου. Ο Μέγας Αθανάσιος αναφερόμενος στη φυλακτική δύναμη του Σταυρού λέγει: "του σταυρού γενομένου" κάθε ειδωλολατρία καθαιρείται και κάθε δαιμονική φαντασία εξαφανίζεται και "μόνος Χριστός προσκυνείται".
Η ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ ΓΙΑ ΤΗ ΒΑΣΚΑΝΙΑ: Στη Βίβλο διαβάζουμε: “Μη συνδείπνει ανδρί βασκάνω” (Παρ. κγ΄6), δηλαδή να μην τρώμε στο ίδιο τραπέζι με τους βασκάνους, ενώ αλλού: “ανδρί μικρολόγω ου καλός ο πλούτος και ανθρώπω βασκάνω ίνα τι χρήματα;” (Σ. Σειρ., ιδ΄3). Στην Καινή Διαθήκη αναφορά στη
βασκανία κάνει ο Απ. Παύλος: “Ω ανόητοι Γαλάται, τις υμάς εβάσκανε τη αληθεία μη πείθεσθε;” (Γαλ. γ΄1), θεωρώντας τη δυσκολία από μέρους των Γαλατών να εγκολπωθούν το κήρυγμα του Παύλου οφειλόμενη στη βασκανία.
Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ: Οι πατέρες της εκκλησίας δεν αρνούνται τη βασκανία, την αποδίδουν όμως σε επέμβαση του πονηρού πνεύματος και τη θεωρούν έργο του διαβόλου. Εκκλησιαστικοί συγγραφείς ταυτίζουν τη βασκανία με το φθόνο, θεωρούν δε τη βασκανία κακή για τους άλλους αλλά και για αυτόν που την προκαλεί.
Ιδιαίτερο λόγο για τη βασκανία έγραψε ο Μέγας Βασίλειος. Με τη σύνθεση ευχών κατά της βασκανίας, η εκκλησία παραδέχτηκε σιωπηλά την ύπαρξή της. Η ευχή του Μ. Βασιλείου γράφει μεταξύ άλλων: “Κύριε ο Θεός ημών, (...) Σου δεόμεθα και σε παρακαλούμεν, απόστησον, φυγάδευσον και απέλασον πάσαν διαβολικήν ενέργειαν, πάσαν σατανικήν έφοδο και πάσαν επιβουλήν, περιέργειαν τε πονηράν και βλάβην και οφθαλμών βασκανίαν των κακοποιών και πονηρών ανθρώπων απο του δούλου σου και ή υπό ωραιότητος ή ανδρείας ή ευτυχίας ή ζήλου και φθόνου ή βασκανίας συνέβη, αυτός, φιλάνθρωπε Δέσποτα, έκτεινον την κραταίαν σου χείρα και τον βραχίονα σου τον ισχυρόν (...) και κατάπεμψον αυτώ Άγγελον ειρηνικόν, κραταίον, ψυχής και σώματος φύλακα, ός επιτιμήσει και απελάσει απ΄αυτού πάσαν βλάβην, πάσαν πονηράν βούλην, πάσαν φαρμακείαν και βασκανίαν των φθοροποιών και φθονερών ανθρώπων (...) Ου φοβηθήσομαι κακά, ότι συ μετ΄εμού ει' ότι συ εί ο Θεός, κραταίωμα μου, ισχυρός εξουσιαστής, αρχών ειρήνης, πατήρ του μέλλοντος αιώνος.” Είπαμε ότι οι πατέρες της Εκκλησίας μας αποδίδουν το μάτι σε "δαιμόνιο". Αυτός που ματιάζει έχει "δαιμόνιο". Ακούγεται βαρύ αλλά έτσι είναι. Αυτός που ματιάζει, συνήθως απέχει από την εκκλησία και τα μυστήρια της. Δεν εξομολογείται, δεν κοινωνεί, δεν κάνει τον Σταυρό του ή απλώς ανήκει στο Σώμα της Εκκλησίας αλλά δεν μετέχει συνειδητά στα μυστήρια της, όπως μάλλον είμαστε οι περισσότεροι: "ο λαός ούτος τω στόματι αυτών και τοις χείλεσί με τιμά, η δε καρδία αυτών πόρρω απέχει απ΄ εμού” (Ματθ. ιε,8). Δυστυχώς, έτσι είναι όσο και αν ακούγεται άσχημα όσο και αν δεν θέλουμε να το παραδεχτούμε, η αποχή και η απομάκρυνση από το Θεό, μόνο πόρτες ανοίγει στον διάβολο με ό,τι μπορεί να συνεπάγεται αυτό. Ο καθένας από εμάς, κατά τους Πατέρες, πρέπει να εξετάσει τον εαυτό του σχετικά με την ειλικρινή συμμετοχή του στα μυστήρια και να ασφαλίσει τον εαυτό του με το μεγαλύτερο όπλο κατά του διαβόλου που είναι ο Σταυρός.
ΤΑ “ΞΕΜΑΤΙΑΣΜΑΤΑ: Υπάρχει η εσφαλμένη αντίληψη, ότι οι λεγόμενες ευχές ξεματιάσματος, λέγονται μόνο άνδρα σε γυναίκα, ή από γυναίκα άνδρα. Το τι λέγεται τώρα τις πιρισσότερες φορές, στις ευχές και "γητειές" αυτές, μόνο χριστιανικό δεν είναι και ασφαλώς δεν έχει καμία θεολογική υπόσταση. Συνδυάζουν τις δεισιδαιμονίες τους με τις " ευχές προς τον Χριστό και τους Αγίους” και χωρίς να το καταλαβαίνουν τις περισσότερες φορές, παραδίδονται στην απατηλή αντίλήψη, ότι προσευχήθηκαν και έπραξαν το καλύτερο δυνατό. Άλλες φορές πάλι, αφού ανακατέψουν διάφορα "αγιωτικά" και επικαλεσθούν και πάλι το όνομα του Χριστού, θα εξαποστείλουν το "κακό", στα "όρη στ' άγρια βουνά, στα ξύλα στα λιθάρια".
Η Ορθόδοξη Εκκλησία, που προσεύχεται για την ενδυνάμωση και προφύλαξη των παιδιών της από κάθε κακό, έχει καθιερώσει κάποια πνευματικά όπλα, με τα οποία εφοδιάζει τα παιδιά της, στον καθημερινό αγώνα τους. Έτσι, όταν κάποιο παιδί της Εκκλησίας μας περνάει κάποια δοκιμασία, η Εκκλησία μεταξύ των τόσων πολλών ευχών και προσευχών, που έχει καθιερώσει, χρίει τον δοκιμαζόμενο άνθρωπο με το λάδι που υπάρχει στο αναμμένο μας καντηλάκι, ή τελεί το μυστήριο του Αγίου Ευχελαίου. Ο Διάβολος λοιπόν, τι κατάφερε να πετύχει με τον δεισιδαίμονα άνθρωπο; Να βάλει τον χριστιανό όχι να χρισθεί με το αγιασμένο λάδι, αλλά να πάρει ο άνθρωπος το λάδι και αντί να χρισθεί με το νικηφόρο σημείο του Σταυρού, να το ρίξει στο ποτηράκι με το νερό και στην συνέχεια να πλατσουρίζει τον δοκιμαζόμενο άνθρωπο. Έτσι, ούτε ο χριστιανός χρίεται, προκειμένου να αντλήσει την ευλογία και την προστασία του Θεού, αλλά ούτε και το Ιερό και Αγιαστικό Μυστήριο του Ιερού Ευχελαίου, τιμάται με την πρέπουσα προσοχή και προσευχή.
Ένα Μυστήριο που ο Ιερεύς εύχεται μεταξύ άλλων: "Δέσποτα, αγίασαν το έλαιον τούτο, ώστε γενέσθαι τοις χριομένοις εξ' αυτού εις θεραπείαν και απαλλαγών παντός πάθους, μολυσμού σαρκός και πνεύματος, και παντός κακού". Σε άλλες περιπτώσεις πάλι, παίρνουν αλάτι, δένουν κόμπους σε πανιά και σε υφάσματα και κάνουν τα πάντα, εκτός από αυτό που η εκκλησία μας δέχεται, σε ανάλογη περίπτωση.Υπάρχει λοιπόν η ευχή της Βασκανίας που αναγνωρίζει η Ορθόδοξη Εκκλησία. Άλλο πράγμα όμως η ευχή και η προσευχή της Εκκλησίας μας και άλλο τα μαντζούνια και τα διάφορα αυτοσχέδια ξόρκια, που στέλνουν το "κακό" στα βάθη των Ωκεανών, στα όρη στα ψηλά βουνά και όπου αλλού τους κατευθύνει ο διάβολος, προκειμένου να πλανέψει και κερδίσει τον δεισιδαίμονα άνθρωπο.
Βιβλιογραφία: Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, γ΄ 734-5

Πρωτοπρεσβύτερου Νικολάου Λαγουμτζή Ταγματάρχη, Μάγια και δεισιδαιμονίες

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Oι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μη συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου

Η φωτογραφία μου
Για επικοινωνία : Ηλεκτρονικό ταχυδρομείο: aktinesblogspot@gmail.com